ปุถุอตฺตทณฺฑาติ ปุถุ อตฺตา ทณฺฑา เอเตหีติ ปุถุอตฺตทณฺฑา, คหิตนานาวิธทณฺฑาติ อตฺโถฯ สตณฺหาตณฺเหสูติ สตณฺหนิตฺตณฺเหสุฯ อคุตฺตทฺวารสฺส ภวนฺติ โมฆาติ อสํวุตทฺวารสฺส สพฺเพปิ วตสมาทานา โมฆา ภวนฺตีติ ทีเปติฯ ยถา กินฺติ? สุปิเนว ลทฺธํ ปุริสสฺส วิตฺตนฺติ ยถา สุปิเน ปุริสสฺส ลทฺธํ มณิมุตฺตาทินานาวิธํ วิตฺตํ โมฆํ โหติ, ปพุชฺฌิตฺวา กิญฺจิ น ปสฺสติ, เอวํ โมฆา ภวนฺตีติ อตฺโถฯ

อนาสกาติ เอกาหทฺวีหาทิวเสน อนาหารกาฯ ถณฺฑิลสายิกา จาติ หริตกุสสนฺถเต ภูมิภาเค สยนํ, ปาโต สินานญฺจ ตโย จ เวทาติ ปาโตว อุทกํ ปวิสิตฺวา นฺหานญฺเจว ตโย จ เวทาฯ ขราชินํ ชฏา ปงฺโกติ ขรสมฺผสฺสํ อชินจมฺมญฺเจว ชฏากลาโป จ ปงฺโก จ, ปงฺโก นาม ทนฺตมลํฯ มนฺตา สีลพฺพตํ ตโปติ มนฺตา จ อชสีลโคสีลสงฺขาตํ สีลํ อชวตโควตสงฺขาตํ วตญฺจฯ อยํ อิทานิ พฺราหฺมณานํ ตโปติ วทติฯ กุหนา วงฺกทณฺฑา จาติ ปฏิจฺฉนฺนกูโป วิย ปฏิจฺฉนฺนโทสํ โกหญฺญญฺเจว วงฺกทณฺโฑ, จ อุทุมฺพรปลาสเพฬุวรุกฺขานํ อญฺญตรโต คหิตํ วงฺกทณฺฑญฺจาติ อตฺโถฯ อุทกาจมนานิ จาติ อุทเกน มุขปริมชฺชนานิฯ วณฺณา เอเต พฺราหฺมณานนฺติ เอเต พฺราหฺมณานํ ปริกฺขารภณฺฑกวณฺณาติ ทสฺเสติฯ กต กิญฺจิกฺขภาวนาติ กตา กิญฺจิกฺขภาวนาฯ อยเมว วา ปาโฐ, อามิสกิญฺจิกฺขสฺส วฑฺฒนตฺถาย กตนฺติ อตฺโถฯ

เอวํ เอตรหิ พฺราหฺมณานํ มานํ นิมฺมทฺทิตฺวา ปุน โปราณกพฺราหฺมณานํ วณฺณํ กเถนฺโต จิตฺตญฺจ สุสมาหิตนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ สุสมาหิตนฺติ เตสํ พฺราหฺมณานํ จิตฺตํ อุปจารปฺปนาสมาธีหิ สุสมาหิตํ อโหสีติ ทสฺเสติฯ อขิลนฺติ มุทุ อถทฺธํฯ โส มคฺโค พฺรหฺมปตฺติยาติ โส เสฏฺฐปตฺติยา มคฺโค, ตุมฺเห ปน กิํ พฺราหฺมณา นามาติ ทีเปนฺโต เอวมาหฯ

อาคมํสุ นุ ขฺวิธาติ อาคมํสุ นุ โข อิธฯ อธิมุจฺจตีติ กิเลสวเสน อธิมุตฺโต คิทฺโธ โหติฯ พฺยาปชฺชตีติ พฺยาปาทวเสน ปูติจิตฺตํ โหติฯ ปริตฺตเจตโสติ อนุปฏฺฐิตสติตาย สํกิเลสจิตฺเตน ปริตฺตจิตฺโตฯ เจโตวิมุตฺตินฺติ ผลสมาธิํฯ ปญฺญาวิมุตฺตินฺติ ผลปญฺญํฯ อปฺปมาณเจตโสติ อุปฏฺฐิตสติตาย นิกฺกิเลสจิตฺเตน อปฺปมาณจิตฺโตฯ

10. เวรหจฺจานิสุตฺตวณฺณนา

[133] ทสเม กามณฺฑายนฺติ เอวํนามเก นคเรฯ ยคฺเฆติ โจทนตฺเถ นิปาโตฯ เสสํ อุตฺตานเมวาติฯ

คหปติวคฺโค เตรสโมฯ

14. เทวทหวคฺโค

1. เทวทหสุตฺตวณฺณนา

[134] เทวทหวคฺคสฺส ปฐเม เทวทหนฺติ นปุํสกลิงฺเคน ลทฺธนาโม นิคโมฯ มโนรมาติ มนํ รมยนฺตา, มนาปาติ อตฺโถฯ อมโนรมาติ อมนาปาฯ

2. ขณสุตฺตวณฺณนา

[135] ทุติเย ฉผสฺสายตนิกา นามาติ วิสุํ ฉผสฺสายตนิกา นาม นิรยา นตฺถิฯ สพฺเพสุปิ หิ เอกติํสมหานิรเยสุ ฉทฺวารผสฺสายตนปญฺญตฺติ โหติเยวฯ อิทํ ปน อวีจิมหานิรยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สคฺคาติ อิธาปิ ตาวติํสปุรเมว อธิปฺเปตํฯ กามาวจรเทวโลเก ปน เอกสฺมิมฺปิ ฉผสฺสายตนปญฺญตฺติยา อภาโว นาม นตฺถิฯ อิมินา กิํ ทีเปติ? นิรเย เอกนฺตทุกฺขสมปฺปิตภาเวน, เทวโลเก จ เอกนฺตสุขสมปฺปิตตฺตา เอกนฺตขิฑฺฑารติวเสน อุปฺปนฺนปมาเทน มคฺคพฺรหฺมจริยวาสํ วสิตุํ น สกฺกาฯ มนุสฺสโลโก ปน โวกิณฺณสุขทุกฺโข, อิเธว อปาโยปิ สคฺโคปิ ปญฺญายติฯ อยํ มคฺคพฺรหฺมจริยสฺส กมฺมภูมิ นาม, สา ตุมฺเหหิ ลทฺธาฯ ตสฺมา เย โว อิเม มานุสฺสกา ขนฺธา ลทฺธา, เต โว ลาภาฯ ยญฺจ โว อิทํ มนุสฺสตฺตํ ลทฺธํ, ปฏิลทฺโธ โว พฺรหฺมจริยวาสสฺส ขโณ สมโยติฯ วุตฺตมฺปิ เหตํ โปราเณหิ –

‘‘อยํ กมฺมภูมิ อิธ มคฺคภาวนา,

ฐานานิ สํเวชนิยา พหู อิธ;

สํเวคสํเวชนิเยสุ วตฺถุสุ,

สํเวคชาโตว ปยุญฺจ โยนิโส’’ติฯ

3. ปฐมรูปารามสุตฺตวณฺณนา

[136] ตติเย รูปสมฺมุทิตาติ รูเป สมฺมุทิตา ปโมทิตาฯ ทุกฺขาติ ทุกฺขิตาฯ สุโขติ นิพฺพานสุเขน สุขิโตฯ เกวลาติ สกลาฯ ยาวตตฺถีติ วุจฺจตีติ ยตฺตกา อตฺถีติ วุจฺจติฯ เอเต โวติ เอตฺถ โว-กาโร นิปาตมตฺตํฯ ปจฺจนีกมิทํ โหติ, สพฺพโลเกน ปสฺสตนฺติ ยํ อิทํ ปสฺสนฺตานํ ปณฺฑิตานํ ทสฺสนํ, ตํ สพฺพโลเกน ปจฺจนีกํ โหติ วิรุทฺธํฯ โลโก หิ ปญฺจกฺขนฺเธ นิจฺจา สุขา อตฺตา สุภาติ มญฺญติ, ปณฺฑิตา อนิจฺจา ทุกฺขา อนตฺตา อสุภาติฯ สุขโต อาหูติ สุขนฺติ กเถนฺติฯ สุขโต วิทูติ สุขนฺติ ชานนฺติฯ สพฺพเมตํ นิพฺพานเมว สนฺธาย วุตฺตํฯ

สมฺมูฬฺเหตฺถาติ เอตฺถ นิพฺพาเน สมฺมูฬฺหาฯ อวิทฺทสูติ พาลาฯ สพฺเพปิ หิ ฉนฺนวุติปาสณฺฑิโน ‘‘นิพฺพานํ ปาปุณิสฺสามา’’ติ สญฺญิโน โหนฺติ, เต ปน ‘‘นิพฺพานํ นาม อิท’’นฺติปิ น ชานนฺติฯ นิวุตานนฺติ กิเลสนีวรเณน นิวุตานํ ปริโยนทฺธานํฯ อนฺธกาโร อปสฺสตนฺติ อปสฺสนฺตานํ อนฺธกาโร โหติฯ กิํ ตํ เอวํ โหติ? นิพฺพานํ วา นิพฺพานทสฺสนํ วา อปสฺสนฺตานญฺหิ พาลานํ นิพฺพานมฺปิ นิพฺพานทสฺสนมฺปิ กาฬเมฆอวจฺฉาทิตํ วิย จนฺทมณฺฑลํ กฏาเหน ปฏิกุชฺชิตปตฺโต วิย จ นิจฺจกาลํ ตโม เจว อนฺธกาโร จ สมฺปชฺชติฯ

สตญฺจ วิวฏํ โหติ, อาโลโก ปสฺสตามิวาติ สตญฺจ สปฺปุริสานํ ปญฺญาทสฺสเนน ปสฺสนฺตานํ นิพฺพานํ อาโลโก วิย วิวฏํ โหติฯ สนฺติเก น วิชานนฺติ, มคา ธมฺมสฺส อโกวิทาติ ยํ อตฺตโน สรีเร เกเส วา โลมาทีสุ วา อญฺญตรโกฏฺฐาสํ ปริจฺฉินฺทิตฺวา อนนฺตรเมว อธิคนฺตพฺพโต อตฺตโน วา ขนฺธานํ นิโรธมคฺคโต สนฺติเก นิพฺพานํฯ ตํ เอวํ สนฺติเก สมานมฺปิ มคฺคภูตา ชนา มคฺคามคฺคธมฺมสฺส จตุสจฺจธมฺมสฺส วา อโกวิทา น ชานนฺติฯ

มารเธยฺยานุปนฺเนหีติ เตภูมกวฏฺฏํ มารสฺส นิวาสฏฺฐานํ อนุปนฺเนหิฯ โก นุ อญฺญตฺร อริเยภีติ ฐเปตฺวา อริเย โก นุ อญฺโญ นิพฺพานปทํ ชานิตุํ อรหติฯ สมฺมทญฺญาย ปรินิพฺพนฺตีติ อรหตฺตปญฺญาย สมฺมา ชานิตฺวา อนนฺตรเมว อนาสวา หุตฺวา กิเลสปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพนฺติฯ อถ วา สมฺมทญฺญาย อนาสวา หุตฺวา อนฺเต ขนฺธปรินิพฺพาเนน ปรินิพฺพายนฺติฯ

4-12. ทุติยรูปารามสุตฺตาทิวณฺณนา

[137-145] จตุตฺถํ สุทฺธิกํ กตฺวา เทสิยมาเน พุชฺฌนกานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตํฯ ปญฺจมาทีนิ ตถา ตถา พุชฺฌนฺตานํ อชฺฌาสเยน วุตฺตานิฯ อตฺโถ ปน เตสํ ปากโฏเยวาติฯ

เทวทหวคฺโค จุทฺทสโมฯ

15. นวปุราณวคฺโค

1. กมฺมนิโรธสุตฺตวณฺณนา

[146] นวปุราณวคฺคสฺส ปฐเม นวปุราณานีติ นวานิ จ ปุราณานิ จฯ จกฺขุ, ภิกฺขเว, ปุราณกมฺมนฺติ น จกฺขุ ปุราณํ, กมฺมเมว ปุราณํ, กมฺมโต ปน นิพฺพตฺตตฺตา ปจฺจยนาเมน เอวํ วุตฺตํฯ อภิสงฺขตนฺติ ปจฺจเยหิ อภิสมาคนฺตฺวา กตํฯ อภิสญฺเจตยิตนฺติ เจตนาย ปกปฺปิตํฯ เวทนิยํ ทฏฺฐพฺพนฺติ เวทนาย วตฺถูติ ปสฺสิตพฺพํฯ นิโรธา วิมุตฺติํ ผุสตีติ อิมสฺส ติวิธสฺส กมฺมสฺส นิโรเธน วิมุตฺติํ ผุสติฯ อยํ วุจฺจตีติ อยํ ตสฺสา วิมุตฺติยา อารมฺมณภูโต นิโรโธ กมฺมนิโรโธติ วุจฺจติฯ อิติ อิมสฺมิํ สุตฺเต ปุพฺพภาควิปสฺสนา กถิตาฯ

2-5. อนิจฺจนิพฺพานสปฺปายสุตฺตาทิวณฺณนา

[147-150] ทุติเย นิพฺพานสปฺปายนฺติ นิพฺพานสฺส สปฺปายํ อุปการปฏิปทํฯ ตติยาทีสุปิ เอเสว นโยฯ ปฏิปาฏิยา ปน จตูสุปิ เอเตสุ สุตฺเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ

6-7. อนฺเตวาสิกสุตฺตาทิวณฺณนา

[151-152] ฉฏฺเฐ อนนฺเตวาสิกนฺติ อนฺโต วสนกกิเลสวิรหิตํฯ อนาจริยกนฺติ อาจรณกกิเลสวิรหิตํ ฯ อนฺตสฺส วสนฺตีติ อนฺโต อสฺส วสนฺติฯ เต นํ สมุทาจรนฺตีติ เต เอตํ อธิภวนฺติ อชฺโฌตฺถรนฺติ สิกฺขาเปนฺติ วาฯ ‘‘เอวํ เวชฺชกมฺมํ กโรหิ, เอวํ ทูตกมฺม’’นฺติ อิติ สิกฺขาปนสงฺขาเตน สมุทาจรณตฺเถนสฺส เต อาจริยา นาม โหนฺติ, เตหิ อาจริเยหิ สาจริยโกติ วุจฺจติฯ เสสเมตฺถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺพํฯ สตฺตมํ เหฏฺฐา กถิตนยเมวฯ

8. อตฺถินุโขปริยายสุตฺตวณฺณนา

[153] อฏฺฐเม ยํ ปริยายํ อาคมฺมาติ ยํ การณํ อาคมฺมฯ อญฺญตฺเรว สทฺธายาติ วินา สทฺธาย สทฺธํ อปเนตฺวาฯ เอตฺถ จ สทฺธาติ น ปจฺจกฺขา สทฺธาฯ โย ปน ปรสฺส เอวํ กิร เอวํ กิราติ กเถนฺตสฺส สุตฺวา อุปฺปนฺโน สทฺทหนากาโร, ตํ สนฺธาเยตํ วุตฺตํฯ รุจิอาทีสุปิ รุจาเปตฺวา ขมาเปตฺวา อตฺเถตนฺติ คหณากาโร รุจิ นาม, เอวํ กิร ภวิสฺสตีติ อนุสฺสวนํ อนุสฺสโว, นิสีทิตฺวา เอกํ การณํ จินฺเตนฺตสฺส การณํ อุปฏฺฐาติ, เอวํ อุปฏฺฐิตสฺส อตฺเถตนฺติ คหณํ อาการปริวิตกฺโก นาม, การณวิตกฺโกติ อตฺโถฯ การณํ จินฺเตนฺตสฺส ปาปิกา ลทฺธิ อุปฺปชฺชติ, ตํ อตฺเถสาติ คหณากาโร ทิฏฺฐินิชฺฌานกฺขนฺติ นามฯ อญฺญํ พฺยากเรยฺยาติ อิมานิ ปญฺจ ฐานานิ มุญฺจิตฺวา อรหตฺตํ พฺยากเรยฺยฯ อิมสฺมิํ สุตฺเต เสขาเสขานํ ปจฺจเวกฺขณา กถิตาฯ

9-10. อินฺทฺริยสมฺปนฺนสุตฺตาทิวณฺณนา

[154-155] นวเม อินฺทฺริยสมฺปนฺโนติ ปริปุณฺณินฺทฺริโยฯ ตตฺถ เยน ฉ อินฺทฺริยานิ สมฺมสิตฺวา อรหตฺตํ ปตฺตํ, โส เตหิ นิพฺพิเสวเนหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา, จกฺขาทีนิ วา ฉ อินฺทฺริยานิ สมฺมสนฺตสฺส อุปฺปนฺเนหิ สทฺธาทีหิ อินฺทฺริเยหิ สมนฺนาคตตฺตา ปริปุณฺณินฺทฺริโย นาม โหติ, ตํ สนฺธาย ภควา จกฺขุนฺทฺริเย เจติอาทินา นเยน เทสนํ วิตฺถาเรตฺวา เอตฺตาวตา โข ภิกฺขุ อินฺทฺริยสมฺปนฺโน โหตีติ อาหฯ ทสมํ เหฏฺฐา วุตฺตนยเมวาติฯ

นวปุราณวคฺโค ปญฺจทสโมฯ

ตติโย ปณฺณาสโกฯ

16. นนฺทิกฺขยวคฺโค

1-4. อชฺฌตฺตนนฺทิกฺขยสุตฺตาทิวณฺณนา

[156-159] นนฺทิกฺขยวคฺคสฺส ปฐเม นนฺทิกฺขยา ราคกฺขโย, ราคกฺขยา นนฺทิกฺขโยติ นนฺทิยา จ ราคสฺส จ อตฺถโต เอกตฺตา วุตฺตํฯ สุวิมุตฺตนฺติ อรหตฺตผลวิมุตฺติวเสน สุฏฺฐุ วิมุตฺตํฯ เสสเมตฺถ ทุติยาทีสุ จ อุตฺตานเมวฯ

5-6. ชีวกมฺพวนสมาธิสุตฺตาทิวณฺณนา

[160-161] ปญฺจมํ สมาธิวิกลานํ, ฉฏฺฐํ ปฏิสลฺลานวิกลานํ จิตฺเตกคฺคตญฺจ กายวิเวกญฺจ ลภนฺตานํ เอเตสํ กมฺมฏฺฐานํ ผาติํ คมิสฺสตีติ ญตฺวา กถิตํฯ ตตฺถ โอกฺขายตีติ (ปจฺจกฺขายติ) ปญฺญายติ ปากฏํ โหติฯ อิติ ทฺวีสุปิ เอเตสุ สห วิปสฺสนาย จตฺตาโร มคฺคา กถิตาฯ

7-9. โกฏฺฐิกอนิจฺจสุตฺตาทิวณฺณนา

[162-164] สตฺตมาทีสุ ตีสุ เถรสฺส วิมุตฺติปริปาจนิยา ธมฺมาว กถิตาฯ

10-12. มิจฺฉาทิฏฺฐิปหานสุตฺตาทิวณฺณนา

[165-167] ทสมาทีนิ ตีณิ ปาฏิเยกฺเกน ปุคฺคลชฺฌาสยวเสน วุตฺตานิฯ เตสํ อตฺโถ วุตฺตนเยเนว เวทิตพฺโพติฯ

นนฺทิกฺขยวคฺโค โสลสโมฯ

17. สฏฺฐิเปยฺยาลวคฺโค